Vanzelfsprekend draag ik de volle verantwoordelijkheid voor de in dit boek ontvouwde gedachten en tegelijk erken ik de quasi volledige afhankelijkheid van gedachten die anderen over de onderwerpen die in aan bod zijn gekomen ontwikkeld hebben. De primaire bronnen worden in de tekst genoemd en zijn wat de hoofdstukken 1, 2 en 3 betreft zo goed als allemaal online te vinden, hetzij als html hetzij gescand via www.archive.org. Citaten zijn in voetnoten van hun referentie voorzien. Per hoofdstuk geef ik hieronder de belangrijkste bronnen die ik daarnaast heb geraadpleegd.
Hoofdstuk 1:
Handboeken over de tweeling religie en seculariteit zijn legio. Het standaardwerk over secularisatie is Charles W. Taylor, A secular Age (Harvard University Press, 2007) antropologisch interessanter dan historisch. Ik heb dankbaar gebruik gemaakt van de opstellen in Geloven in het publieke domein, ed. W.B.H.J. van de Donk (Amsterdam 2006). Een leesbare introductie over de vragen van religie en samenleving is Patrick Loobuyck, De seculiere samenleving. Over religie, atheïsme en democratie (Houtekiet, 2013). Over de ‘ontdekking’ van het begrip religie: Guy G. Stroumsa, A new Science. The discovery of Religion in the Age of Reason (Harvard University Press, 2010) en Anthony Pagden, The fall of natural man. The American Indian and the origins of comparative ethnology (Cambridge University Press, 1986). Siep Stuurman, De uitvinding van de mensheid: korte wereldgeschiedenis van het denken over gelijkheid en cultuurverschil (Prometheus, 2015) besteedt ook aandacht aan de Amerindianen.
Hoofdstuk 2:
Over de Reformatie: Diarmaid MacCulloch, The Reformation: A History (oorspronkelijke titel: Reformation: Europe’s House Divided (Penguin Books, 2003). De boeken over Luther die verschijnen zijn niet bij te houden. Een leesbare studie die een overzicht en samenvatting van de ‘state of the art/question’ geeft is Scott H. Hendrix, Martin Luther. Visionary Reformer (Yale University Press, 2015). Zie verder de boekenlijst met besprekingen op mijn Lutherwebsite: www.luther.wursten.be. De ‘Weimar Ausgabe’ van Luthers verzamelde werken is volledig gedigitaliseerd. Voor een beschrijving en de link https://de.wikipedia.org/wiki/Weimarer Ausgabe (Luther). Over de impact van de Reformatie ben ik veel verschuldigd aan twee boeken: Benjamin J. Kaplan, Divided by faith. Religious conflict and the practice of toleration in early modern Europe (Harvard University Press, 2007) en Brad S. Gregory, The unintended Reformation. How a religious revolution secularized Society (Harvard University Press, 2012). Heel leerzaam is de discussie die op zijn boek volgde op de weblog van ‘The immanent frame’ https://tif.ssrc.org/category/exchanges/book-blog/book-forums/the-unintended-reformation/
Hoofdstuk 3:
Algemeen overzicht over Amerika en de Religie: Religion in American Life: A Short History (Updated Edition), eds. Jon Butler, Grant Wacker, Randall Balmer (Oxford University Press, 2008). Over Roger Williams: James P. Byrd, The challenges of Roger Williams: Religious liberty, violent persecution, and the Bible, (Mercer University Press, 2002). Over Franz Daniel Pastorius en de stichting van Germantown-Philadelphia schreef John Weaver een diepgaande studie: Franz Daniel Pastorius and transatlantic culture (Bremen, 2015, print-on-demand, isbn 9783000553080). Een zeer gecondenseerd overzicht van de discussie rond de wijze waarop de Founding Fathers de godsdienstvrijheid hebben opgenomen in de Bill of Rights, is te vinden in Thomas J. Curry, Farewell to Christendom. The Future of Church and State in America (Oxford University Press, 2001). Voor Tocqueville raadpleegde ik de kritische editie uit 2010 (4 delen) die online beschikbaar is: Alexis de Tocqueville, Democracy in America: Historical-Critical Edition, 4 vols. [1835] ed. Eduardo Nolla. Voor de Franse tekst en vooral voor de toevoegingen in het manuscript raadpleegde ik de gedrukte versie van dezelfde uitgever uit 1990: Alexis de Tocqueville, De la démocratie en Amérique. Première édition historico-critique revue et augmenté par Eduardo Nolla, Paris, J.Vrin, 1990 (2 delen).
Hoofdstuk 4:
Qua godsdienstsociologie ben ik een leerling van Olivier Roy, Holy Ignorance. When religion and culture part ways (London, Hurst &co, 2010). Verder Freedom of Religion, eds. A. van de Beek, E.A.J.G. Vander Borght, B.P. Vermeulen (Brill, 2010). Voor de discussie over het nut van een aparte godsdienstvrijheid, zie Winnifred Fallers Sullivan, The Impossibility of Religious Freedom (Princeton University Press, 2005). Daar vindt u ook de beschrijving van de rechtzaak rond Boca-Raton. Verder de verzamelbundel Politics of Religious Freedom, ed. Winnifred Fallers Sullivan, Elizabeth Shakman Hurd, Saba Mahmood, Peter G. Danchin (University Of Chicago Press, 2015). De meest recente bijdrage is Elizabeth Shakman Hurd, Beyond Religious Freedom (Princeton University Press, 2017). Over dit onderwerp een rijk gevulde weblog – forum : ‘The immanent Frame’: https://tif.ssrc.org/
Maurice Merleau-Ponty (1908-1961).
Olivier Roy (
Peter Berger (1929-2017) was een invloedrijk godsdienstsocioloog. Zijn boek uit 1967 The Sacred Canopy vestigde zijn naam op dit terrein. In dit boek combineerde hij de secularisatiethese van Weber met zijn eigen visie op religies als ‘sociale constructies’. Al snel zag hij de blikvernauwing. In de jaren 1990 stelde hij dat Moderniteit leidt tot pluraliteit (als feit) op religieus terrein en dus tot de vaststelling dat men niet meer op dezelfde manier religieus kan zijn als vroeger, nl. vanzelfsprekend. Dit kan vervolgens zowel tot relativitering als tot fundamentalisering van het religieuze leiden. Secularisatie is dan een optie (Europa), maar geen dwingend gevolg.
‘Onze Lieve Heer op zolder’ is de negentiende eeuwse naam van de schuilkerk die de rooms-katholieken in de zeventiende eeuw inrichtten op de zolder van een groot (gecombineerde) herenhuis aan de Amsterdamse Oudezijds Voorburgwal. Van binnen een kerk, van buiten niets bijzonders te zien.